حافظ ، یک عارف است
شنبه, ۱۲ بهمن ۱۳۹۲، ۰۹:۱۳ ب.ظ
آنچه در پی می آید بخشی از سخنرانی تاریخی و ماندگار رهبر فرزانه انقلاب آیت الله سید علی خامنه ای است که در تاریخ ٢٨ آبان ماه سال ١٣۶٧ خورشیدی در مراسم گشایش کنگره جهانی بزرگداشت حافظ در شهر شیراز ایراد شده است :
.....بحث دیگر من در باب جهان بینی حافظ است . در باب جهان بینی حافظ ، بحثهای بسیاریشده و بنده هم در این زمینه نظری دارم که عرض می کنم . مطمئنا در این جلسه هم بحثهای مختلفی صورت خواهد گرفت و نظریات گوناگون ابراز خواهد شد .و حالا که مسئله مورد اختلاف و مورد بحث هست چه بهتر که کسانی به دور از تعصب و به دور از پیش داوری،حقیقتا در دیوان حافظ مطالعه کنندتا جهان بینی این مردبزرگ رابه صورت قطعی و مسلم عرضه کنند.متاسفانه در دورۀ اخیر در این چهل ، پنجاه سال ، کتابهایی نوشته شد که در این کتابها ، بی نظری و بی غرضی رعایت نشده و مطالبی نوشته و گفته شده است که حقا و انصافا بعضی از آنها ، جفای به حافظ است . برخی حتی اهانت به اوست بعضی بی بصیرتی در مقابل خواجه است و انسان حیرت می کند که چرا بایستی این حرفها به ذهن کسی خطور کند . حافظ را کافِر و بی دین و زندیق و مُنکِر آخرت و از این قبیل چیزها معرفی کرده اند ، کسی را که زیباترین اشعارش ، اشعار عرفانی است یا لااقل اشعار عرفانی جزو زیباترین اشعار اوست :
در ازل ، پرتو حُسنت ز تجلی دم زد
عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد
جلوه ای کرد رُخَت ، دید مَلَک عشق نداشت عین آتش شد از این غیرت و بر آدم زد
مدعی خواست که آید به تماشا گه راز
دست غیب آمد و بر سینۀ نامحرم زد
وجود این قبیل اشعار را که در سراسر دیوان حافظ پراکنده است و ندای یک عرفان والای مصفای ِغیبی را می دهد ، ندیده می گیرند و می گویند این آدم به خدا و قیامت و دین معتقدنبوده است . شبیه همین جفا ( شاید یک مرحله پایینتر ) جفای کسانی است که علی رغم این همه شعر عرفانی و این همه شعر اخلاقی در دیوان حافظ ، جهان بینی او را جهان بینی شک و بی خبری و بی اطلاعی از غیب و معرفت جهانی و انسانی معرفی کرده اند و او را یک انسان معتقدبه دم غنیمتی و دمدمی مزاجی و اسیر شهوات روزمرۀ زندگی و نیازهای پست و حقیر مادی دانسته اند .
عجیب این است که این افراد که حافظ را فاسق و غرق در مُحَرمات و پَستی های معمولی بشری معرفی کرده اند ، خود ِ حافظ را ستایش می کنند و می گویند که او دچار سرمستی بود ، غرق سر مستی بود ، غرق معرفت بود ! من نمی دانم این چه معرفتی است که همه چیز را با هم مخلوط می کنند . متأسفانه درنوشته های معاصرین خودمان از فضلا و دانشمندان هم دیدم مثلا مرحوم شبلی نُعمانی در شعرُ العجم می گوید که به من نگویید می ِ حافظ ، می ظاهری بود یا می معنوی؛هر دو مستی می آورد . آخر این هم شد حرف ؟ تعجب است از این دانشمند بزرگ و فاضل ادیب که چنین حرفی بزند . درست است که هر دو مستی می آورد ، اما آخر این مستی ،مستی و بی خودی از عقل است ، بیگانگی از خود ِ انسانی و از شعور انسانی است و آن بی خبری از خود مادی و غرق شدن در معرفت و درک معنوی والای انسانی است اینها اصلا چطور با هم قابل مقایسه هستند ؟ خواسته اند حافظ را این طور معرفی کنند.بنده جهان بینی حافظ را جهان بینی عرفانی می دانم . بلاشک حافظ ، یک عارف است .
البته وقتی ما می گوییم او یک عارف است ، منظورمان این نیست که از اولی که رفت مکتب و از مکتب آمد بیرون ، یک عارف شبیه بایزید بسطامی بود تا آخر عمرش . بلکه مردی بوده که هفتاد - هفتاد و پنج سال عمر کرده است و اگر سی سال آخر عمرش را هم با عرفان گذرانده باشد ، خوب ، یک عارف است .عرفای بزرگ هم از اول بسم الله زندگیشان که عارف نبودند . بالاخره یک دورانی را گذرانده اند یا دوران عادی را و یا دوران کسب و تجارت را و یا دوران علم و تحصیل و فضل و یا حتی دوران فسق و فجور را . یک مرتبه هم به خاطر حادثه ای یا به خاطر هر دلیلی ، به معنویت و نور راه پیدا کرده اند و عارف شده اند . ما می گوییم حافظ عارف گشته به وصال حق رسیده و از دنیا رفته است .
جهان بینی حافظ آنچنان که به عنوان جهان بینی او می شود معرفی کرد و سخن آخر حافظ است بدون شک جهان بینی عرفانی است . همان طور که عرض کردم حتی بسیاری از کسانی هم که او را غرق در کامجویی و سقوط شهوانی معرفی می کنند در بیانات ستایش آمیز اما در واقع هجو آمیز ِ خودشان ،قبول می کنند که حافظ محدود به همین مسائل حسی نیست . در خلال کلماتشان این چیزها هست .ممکن است سؤال کنید که اگر او عارف بوده ، چرا به این زبان حرف زده است . پاسخ این است که این زبان ، زبان رایج عرفا و مُتِوَذِّقین ِ اسلام از زمان ِ محی الدین عربی تا زمان حافظ و از زمان حافظ تا امروز بوده است . یعنی محی الدین عربی هم از شراب و محبوب حرف زده است . فخرالدین عراقی هم با همین زبان حرف زده است . مولوی هم در دیوان شمس با همین زبان سخن گفته است همۀ کسانی که در عرفان آنها هیچ شکی نیست با همین زبان سخن گفته است همۀ کسانی که در عرفان آنها هیچ شکی نیست با همین زبان صحبت کرده اند . برخی قبل از زمان حافظ بوده اند و بعضی هم بعد از زمان حافظ ، اگر بگویم بعدی ها از حافظ یاد گرفته اند ، در مورد قبلی ها طبعا چنین حرفی صحیح نیست .این زبان رایج عرفان در آن روزگار بوده است . دلایلی هم دارد . اینکه چرا با این زبان میگفتند در این باره هم گویندگان و نویسندگان گفته اند و نوشته اند ، حتی در میان گویندگان عرب زبان همین طور بوده است . محی الدین و ابن فارض شاعر عارف معروف عرب قبل از حافظ هم با همین زبان حرف زده اند .
من ادعا نمی کنم که همه شعر حافظ در سراسر دیوانش شعر عارفانه است ، بلکه به عکس،
من این را هم یک افراط می دانم ، که ما حتی شعرهای واضحی را که هیچ محمل عرفانی ندارد ، عارفانه بدانیم :
گر آن شیرین پسر ، خونم بریزد
دلا چون شیر مادر ،کُن حلالش
این را دیگر نمی شود گفت که عرفان است . نمی شود گفت که جعفر آباد ، روح انسانی است و مصلّا ، فیض ازلی است . جعفر آباد و مصلّا در شیراز موجود است ، و یا مثلا : خوشا شیراز و وضع بی مثالش بعضی از اشعاری عرفا از آن زیاد استفاده می کنند اشعاری هستند که می تواند به معنای ظاهری ، عشقی مادی به حساب بیایددر دوره ای از عمرش ، شاعر این طور حرف زده است. به نظر من ، هر دو طرف تحلیلهای اغراق آمیز می کنند . مبالغه است که ما بگوییم تمامی اشعار حافظ به تعبیری بالاخره به دین و عرفان و قرآن مربوط می شود . هیچ اصراری نیست که ما بیاییم همۀ اشعار او را به این معنا حمل کنیم . آنکه با شعر آشناست می فهمد که چنین نیست .البته عرفا از تمام گفته های شاعر ، استفاده های معنوی و عرفانی کرده اند و حقیقت حال خودشان ، آنها را به این استفاده رسانده است . این را نباید فراموش بکنیم و هیچ کس را هم نباید از این کار منع کرد . مرحوم حاج میرزا جواد آقا ملکی ، عارف مشهور دورۀ قبل از ما که یکی از سوختگان و مجذوبان زمان خودش بوده و بزرگانی را تربیت کرده ، در قنوت نماز شب می خوانده است :
زان پیشتر که عالَم فانی شود خراب
ما را ز جام ِ بادۀ گلگون خراب کن
پدر بزرگ من از علمای معروف مشهد و مردی زاهد بود و دیوان ِ حافظ خود را به مادر من داده بود من در کودکی با آن دیوان مأنوس بودم در حاشیۀ دیوان آن مردعالم فقیه زاهد یادداشتهایی نوشته بود . از جمله یکی از یادداشتها این بود: "این غزل را در کشتی ما بین کراچی و جای دیگر در سفر مکه می خواندم ." یک عالم عابد زاهد سالک ، در راه مکه که می خواسته است حالی بکند ، از شعر حافظ استفاده می کرده است . ما راه را نباید بر کسی ببندیم . هر کس از هر چه بخواهد استفاده کند و هر جور استفاده ای دل او بخواهد بکند ، آزاد است ، ولی ما حق داریم چهارچوبی برای جهان بینی حافظ مشخص کنیم ، جهان بینی حافظ ، جهان بینی عرفانی است . آن کسی که این اشعار عرفانی را می گوید که نظیر آن در یک باب عرفان تاکنون گفته نشده است ، نمی تواند جهان بینی ای غیر از جهان بینی عرفانی داشته باشد.
اولا بارزترین مظهر این جهان بینی در کلام حافظ عشق است و این بدان خاطر است که بشردر راه طولانیی که درمراحل سلوک دارد تا به لقاء الله برسد ، این سیر از منزل یقظه شروع می شود و این منازل ، جز با شهپر عشق امکان ندارد که طی شود . بدون محبت و بدون عشق و جذبۀ عاشقانه ، هیچ سالکی نمی متواند این طریق را پشت سر بگذارد . لذا در جهان بینی عرفانی و درمکتب عرفا ، عشق و محبت جایگاه ِ بسیار برجسته ای دارد و در دیوان حافظ هم این معنا موج می زند :
طفیل هستی عشقند آدمی و پریارادتی بنما تا سعادتی ببری
بکوش خواجه و از عشق بی نصیب مباش
که بنده را نخرد کس ، به عیب ِ بی هنری
می ِ صبوح و شِکَر خواب ِ صبحدم تا چند ؟
به عذر ِ نیم شبی کوش و گریۀ سحری
طریق ِ عشق ، طریقی عجب خطرناک است
نعوذُ بالله اگر ره به مقصدی نبری
این نفس یک عارف است . امکان ندارد کسی بدون پایۀ والایی از عرفان ، این گونه سخن بگوید . در مباحث عرفان نظری ، وحدت وجود که یکی از اصلی ترین مباحث عرفان است در کلمات حافظ ، فراوان دیده می شود . البته باز هم نمی توانم خودداری کنم از اظهار تأسف از اینکه بعضی از نویسندگان و ادبای محققی که با وجود مقام والای تحقیق در ادبیات ، از عرفان نظری اطلاعی ندارند و در آن کاری نکرده اند ، وحدت وجود را که به حافظ نسبت داده شده است ، به معنای همه خدایی تعبیر کرده اند و آن را جزو شطحیاتی دانسته اند که در زبان حافظ ، مثل برخی از عرفای دیگر ظاهر شده است و نه به عنوان یک بینش و طرز تفکر . مقولۀ وحدت تجلی که از مباحث معروف عرفان است درمقابل نظریۀ فلاسفۀ اسلامی که قائل به کثرت ِ فاعلیت هستند قرار می گیرد . عرفا به وحدت فاعلیت و وحدت تجلی قائلند :
عکس روی تو چو در آینۀ جام افتاد
صوفی از پرتو می ، در طمع خام افتاد
یا غزل "در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد " که قبلا اشاره کردم . یا :
هر دو عالم یک فروغ روی اوست
گفتمت پیدا و پنهان نیز هم
یکی دیگر از مباحث عرفانی موجود در مکتب عرفا "مسئلۀ حیرت" است . همان چیزی که متأسفانه در کلام کسانی که حیرت عارف را درک نکرده اند به "شک" تعبیر شده است . شک یعنی تردید در ریشۀ قضایا ، در حالی که این غیر از حیرت ِ عارف است . هر چه عرفان و معرفت او بیشتر می شود ، حیرتش هم بیشتر می شود . "رب زدنی تحیُّرا فیک " از دعاهایی است که نقل شده . "و ما عرفناک حق معرفتک" که از رسول اکرم "ص" نقل شده است بی اعتنایی به دنیا دید عارفانه است . اینکه تعبیرات مربوط به بی اعتنایی را مربوط به رندی او بدانیم درست نیست . بالاخره آن رندی که آنها تصویر می کنند و از کلام خود او استفاده می کنند :"خرقه جایی گرو باده و دفتر جایی"، پولی می خواسته است ، وظیفه ای می خواسته است تا بتواند همان بادۀ خودش را تأمین بکند . آن رند مورد تصویر آقایان ، چطور به دنیا و آخرت بی اعتنا باشد ؟ اگر همان شاه شجاع و حتی امیر مبارز الدین پولی به حافظ می دادند ؛ آن حافظی که اینها تصویر می کنند مطمئنا آن پول را می گرفت و صرف می کرد و می خورد و می خوراند و می نوشید و می نوشانید . و از اینکه بی اعتنا به دنیا در نمی آید ، بی اعتنا به دنیا ، مال آن انسان ِ مستغنی است و مستغنی کسی است که دلش با خدا آشناست :
غلام همت آنم که زیر چرخ کبود
ز هر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد است
در این بازار اگر سودی است با درویش خرسند است
الهی مُنعِمَم گردان به درویشی و خرسندی
این مال یک آدم رند و عرقخور ِ پلاس در خانۀ عرق فروش نیست . آن چهرۀ زشتی که بعضی از حافظ ترسیم می کنند ، مال یک عارف پاکباخته نیست .از جمله خصوصیات عارفانۀ حافظ در دیوانش ، سوء ظن او به استدلال است که این مال عرفاست :
پای استدلالیان چوبین بود
پای چوبین سخت بی تمکین بود
می گوید استدلال ، تمکین نمی کند و نمی تواند تو را به همه جا برساند . حافظ هم همین مضمون را در غزلهای متعددی گفته است :
که کس نگشود و نگشاید ، به حکمت این معما را یعنی از راه ِ "حکمت" نمی توان فهمید. بحث سالوس ستیزی حافظ هم از همین قبیل است؛ بحث عرفانی است.یکی از بیت الغزلهای دیوان حافظ ، سالوس ستیزی است خواجه دشمن نفاق و دورنگی است و تزویر در هر کس که باشد چه در شیخ ، چه در صوفی ، چه در امیر ، برای او فرق نمی کند . با تزویر مخالف است . این هم ناشی از همان دید عرفانی است :
گرچه بر واعظ شهر این سخن آسان نشود
تا ریا ورزد و سالوس ، مسلمان نشود
این حرف یک عارف است و زبان و نفس حافظ ، زبان و نفس یک عارف است . راست هم می گوید . اصلا اسلام یعنی تسلیم در مقابل پروردگار و محو شدن در او و امر او ، با تزویر و ریا که شرک است نمی سازد . آزادگیی که در حافظ مشاهده می شود ، ناشی از همین بینش عرفانی است و البته اخلاقیات حافظ هم بخشی از جهان بینی حافظ است که بحث اخلاقیات در دیوان او هم از جمله چیزهایی بود که من مایل بودم توصیه کنم به اینکه اگر رویش کار نشده ، بشود . توصیه های اخلاقی حافظ از دیوان او استخراج شود و بیان گردد و شرح بشود........
.....بحث دیگر من در باب جهان بینی حافظ است . در باب جهان بینی حافظ ، بحثهای بسیاریشده و بنده هم در این زمینه نظری دارم که عرض می کنم . مطمئنا در این جلسه هم بحثهای مختلفی صورت خواهد گرفت و نظریات گوناگون ابراز خواهد شد .و حالا که مسئله مورد اختلاف و مورد بحث هست چه بهتر که کسانی به دور از تعصب و به دور از پیش داوری،حقیقتا در دیوان حافظ مطالعه کنندتا جهان بینی این مردبزرگ رابه صورت قطعی و مسلم عرضه کنند.متاسفانه در دورۀ اخیر در این چهل ، پنجاه سال ، کتابهایی نوشته شد که در این کتابها ، بی نظری و بی غرضی رعایت نشده و مطالبی نوشته و گفته شده است که حقا و انصافا بعضی از آنها ، جفای به حافظ است . برخی حتی اهانت به اوست بعضی بی بصیرتی در مقابل خواجه است و انسان حیرت می کند که چرا بایستی این حرفها به ذهن کسی خطور کند . حافظ را کافِر و بی دین و زندیق و مُنکِر آخرت و از این قبیل چیزها معرفی کرده اند ، کسی را که زیباترین اشعارش ، اشعار عرفانی است یا لااقل اشعار عرفانی جزو زیباترین اشعار اوست :
در ازل ، پرتو حُسنت ز تجلی دم زد
عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد
جلوه ای کرد رُخَت ، دید مَلَک عشق نداشت عین آتش شد از این غیرت و بر آدم زد
مدعی خواست که آید به تماشا گه راز
دست غیب آمد و بر سینۀ نامحرم زد
وجود این قبیل اشعار را که در سراسر دیوان حافظ پراکنده است و ندای یک عرفان والای مصفای ِغیبی را می دهد ، ندیده می گیرند و می گویند این آدم به خدا و قیامت و دین معتقدنبوده است . شبیه همین جفا ( شاید یک مرحله پایینتر ) جفای کسانی است که علی رغم این همه شعر عرفانی و این همه شعر اخلاقی در دیوان حافظ ، جهان بینی او را جهان بینی شک و بی خبری و بی اطلاعی از غیب و معرفت جهانی و انسانی معرفی کرده اند و او را یک انسان معتقدبه دم غنیمتی و دمدمی مزاجی و اسیر شهوات روزمرۀ زندگی و نیازهای پست و حقیر مادی دانسته اند .
عجیب این است که این افراد که حافظ را فاسق و غرق در مُحَرمات و پَستی های معمولی بشری معرفی کرده اند ، خود ِ حافظ را ستایش می کنند و می گویند که او دچار سرمستی بود ، غرق سر مستی بود ، غرق معرفت بود ! من نمی دانم این چه معرفتی است که همه چیز را با هم مخلوط می کنند . متأسفانه درنوشته های معاصرین خودمان از فضلا و دانشمندان هم دیدم مثلا مرحوم شبلی نُعمانی در شعرُ العجم می گوید که به من نگویید می ِ حافظ ، می ظاهری بود یا می معنوی؛هر دو مستی می آورد . آخر این هم شد حرف ؟ تعجب است از این دانشمند بزرگ و فاضل ادیب که چنین حرفی بزند . درست است که هر دو مستی می آورد ، اما آخر این مستی ،مستی و بی خودی از عقل است ، بیگانگی از خود ِ انسانی و از شعور انسانی است و آن بی خبری از خود مادی و غرق شدن در معرفت و درک معنوی والای انسانی است اینها اصلا چطور با هم قابل مقایسه هستند ؟ خواسته اند حافظ را این طور معرفی کنند.بنده جهان بینی حافظ را جهان بینی عرفانی می دانم . بلاشک حافظ ، یک عارف است .
البته وقتی ما می گوییم او یک عارف است ، منظورمان این نیست که از اولی که رفت مکتب و از مکتب آمد بیرون ، یک عارف شبیه بایزید بسطامی بود تا آخر عمرش . بلکه مردی بوده که هفتاد - هفتاد و پنج سال عمر کرده است و اگر سی سال آخر عمرش را هم با عرفان گذرانده باشد ، خوب ، یک عارف است .عرفای بزرگ هم از اول بسم الله زندگیشان که عارف نبودند . بالاخره یک دورانی را گذرانده اند یا دوران عادی را و یا دوران کسب و تجارت را و یا دوران علم و تحصیل و فضل و یا حتی دوران فسق و فجور را . یک مرتبه هم به خاطر حادثه ای یا به خاطر هر دلیلی ، به معنویت و نور راه پیدا کرده اند و عارف شده اند . ما می گوییم حافظ عارف گشته به وصال حق رسیده و از دنیا رفته است .
جهان بینی حافظ آنچنان که به عنوان جهان بینی او می شود معرفی کرد و سخن آخر حافظ است بدون شک جهان بینی عرفانی است . همان طور که عرض کردم حتی بسیاری از کسانی هم که او را غرق در کامجویی و سقوط شهوانی معرفی می کنند در بیانات ستایش آمیز اما در واقع هجو آمیز ِ خودشان ،قبول می کنند که حافظ محدود به همین مسائل حسی نیست . در خلال کلماتشان این چیزها هست .ممکن است سؤال کنید که اگر او عارف بوده ، چرا به این زبان حرف زده است . پاسخ این است که این زبان ، زبان رایج عرفا و مُتِوَذِّقین ِ اسلام از زمان ِ محی الدین عربی تا زمان حافظ و از زمان حافظ تا امروز بوده است . یعنی محی الدین عربی هم از شراب و محبوب حرف زده است . فخرالدین عراقی هم با همین زبان حرف زده است . مولوی هم در دیوان شمس با همین زبان سخن گفته است همۀ کسانی که در عرفان آنها هیچ شکی نیست با همین زبان سخن گفته است همۀ کسانی که در عرفان آنها هیچ شکی نیست با همین زبان صحبت کرده اند . برخی قبل از زمان حافظ بوده اند و بعضی هم بعد از زمان حافظ ، اگر بگویم بعدی ها از حافظ یاد گرفته اند ، در مورد قبلی ها طبعا چنین حرفی صحیح نیست .این زبان رایج عرفان در آن روزگار بوده است . دلایلی هم دارد . اینکه چرا با این زبان میگفتند در این باره هم گویندگان و نویسندگان گفته اند و نوشته اند ، حتی در میان گویندگان عرب زبان همین طور بوده است . محی الدین و ابن فارض شاعر عارف معروف عرب قبل از حافظ هم با همین زبان حرف زده اند .
من ادعا نمی کنم که همه شعر حافظ در سراسر دیوانش شعر عارفانه است ، بلکه به عکس،
من این را هم یک افراط می دانم ، که ما حتی شعرهای واضحی را که هیچ محمل عرفانی ندارد ، عارفانه بدانیم :
گر آن شیرین پسر ، خونم بریزد
دلا چون شیر مادر ،کُن حلالش
این را دیگر نمی شود گفت که عرفان است . نمی شود گفت که جعفر آباد ، روح انسانی است و مصلّا ، فیض ازلی است . جعفر آباد و مصلّا در شیراز موجود است ، و یا مثلا : خوشا شیراز و وضع بی مثالش بعضی از اشعاری عرفا از آن زیاد استفاده می کنند اشعاری هستند که می تواند به معنای ظاهری ، عشقی مادی به حساب بیایددر دوره ای از عمرش ، شاعر این طور حرف زده است. به نظر من ، هر دو طرف تحلیلهای اغراق آمیز می کنند . مبالغه است که ما بگوییم تمامی اشعار حافظ به تعبیری بالاخره به دین و عرفان و قرآن مربوط می شود . هیچ اصراری نیست که ما بیاییم همۀ اشعار او را به این معنا حمل کنیم . آنکه با شعر آشناست می فهمد که چنین نیست .البته عرفا از تمام گفته های شاعر ، استفاده های معنوی و عرفانی کرده اند و حقیقت حال خودشان ، آنها را به این استفاده رسانده است . این را نباید فراموش بکنیم و هیچ کس را هم نباید از این کار منع کرد . مرحوم حاج میرزا جواد آقا ملکی ، عارف مشهور دورۀ قبل از ما که یکی از سوختگان و مجذوبان زمان خودش بوده و بزرگانی را تربیت کرده ، در قنوت نماز شب می خوانده است :
زان پیشتر که عالَم فانی شود خراب
ما را ز جام ِ بادۀ گلگون خراب کن
پدر بزرگ من از علمای معروف مشهد و مردی زاهد بود و دیوان ِ حافظ خود را به مادر من داده بود من در کودکی با آن دیوان مأنوس بودم در حاشیۀ دیوان آن مردعالم فقیه زاهد یادداشتهایی نوشته بود . از جمله یکی از یادداشتها این بود: "این غزل را در کشتی ما بین کراچی و جای دیگر در سفر مکه می خواندم ." یک عالم عابد زاهد سالک ، در راه مکه که می خواسته است حالی بکند ، از شعر حافظ استفاده می کرده است . ما راه را نباید بر کسی ببندیم . هر کس از هر چه بخواهد استفاده کند و هر جور استفاده ای دل او بخواهد بکند ، آزاد است ، ولی ما حق داریم چهارچوبی برای جهان بینی حافظ مشخص کنیم ، جهان بینی حافظ ، جهان بینی عرفانی است . آن کسی که این اشعار عرفانی را می گوید که نظیر آن در یک باب عرفان تاکنون گفته نشده است ، نمی تواند جهان بینی ای غیر از جهان بینی عرفانی داشته باشد.
اولا بارزترین مظهر این جهان بینی در کلام حافظ عشق است و این بدان خاطر است که بشردر راه طولانیی که درمراحل سلوک دارد تا به لقاء الله برسد ، این سیر از منزل یقظه شروع می شود و این منازل ، جز با شهپر عشق امکان ندارد که طی شود . بدون محبت و بدون عشق و جذبۀ عاشقانه ، هیچ سالکی نمی متواند این طریق را پشت سر بگذارد . لذا در جهان بینی عرفانی و درمکتب عرفا ، عشق و محبت جایگاه ِ بسیار برجسته ای دارد و در دیوان حافظ هم این معنا موج می زند :
طفیل هستی عشقند آدمی و پریارادتی بنما تا سعادتی ببری
بکوش خواجه و از عشق بی نصیب مباش
که بنده را نخرد کس ، به عیب ِ بی هنری
می ِ صبوح و شِکَر خواب ِ صبحدم تا چند ؟
به عذر ِ نیم شبی کوش و گریۀ سحری
طریق ِ عشق ، طریقی عجب خطرناک است
نعوذُ بالله اگر ره به مقصدی نبری
این نفس یک عارف است . امکان ندارد کسی بدون پایۀ والایی از عرفان ، این گونه سخن بگوید . در مباحث عرفان نظری ، وحدت وجود که یکی از اصلی ترین مباحث عرفان است در کلمات حافظ ، فراوان دیده می شود . البته باز هم نمی توانم خودداری کنم از اظهار تأسف از اینکه بعضی از نویسندگان و ادبای محققی که با وجود مقام والای تحقیق در ادبیات ، از عرفان نظری اطلاعی ندارند و در آن کاری نکرده اند ، وحدت وجود را که به حافظ نسبت داده شده است ، به معنای همه خدایی تعبیر کرده اند و آن را جزو شطحیاتی دانسته اند که در زبان حافظ ، مثل برخی از عرفای دیگر ظاهر شده است و نه به عنوان یک بینش و طرز تفکر . مقولۀ وحدت تجلی که از مباحث معروف عرفان است درمقابل نظریۀ فلاسفۀ اسلامی که قائل به کثرت ِ فاعلیت هستند قرار می گیرد . عرفا به وحدت فاعلیت و وحدت تجلی قائلند :
عکس روی تو چو در آینۀ جام افتاد
صوفی از پرتو می ، در طمع خام افتاد
یا غزل "در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد " که قبلا اشاره کردم . یا :
هر دو عالم یک فروغ روی اوست
گفتمت پیدا و پنهان نیز هم
یکی دیگر از مباحث عرفانی موجود در مکتب عرفا "مسئلۀ حیرت" است . همان چیزی که متأسفانه در کلام کسانی که حیرت عارف را درک نکرده اند به "شک" تعبیر شده است . شک یعنی تردید در ریشۀ قضایا ، در حالی که این غیر از حیرت ِ عارف است . هر چه عرفان و معرفت او بیشتر می شود ، حیرتش هم بیشتر می شود . "رب زدنی تحیُّرا فیک " از دعاهایی است که نقل شده . "و ما عرفناک حق معرفتک" که از رسول اکرم "ص" نقل شده است بی اعتنایی به دنیا دید عارفانه است . اینکه تعبیرات مربوط به بی اعتنایی را مربوط به رندی او بدانیم درست نیست . بالاخره آن رندی که آنها تصویر می کنند و از کلام خود او استفاده می کنند :"خرقه جایی گرو باده و دفتر جایی"، پولی می خواسته است ، وظیفه ای می خواسته است تا بتواند همان بادۀ خودش را تأمین بکند . آن رند مورد تصویر آقایان ، چطور به دنیا و آخرت بی اعتنا باشد ؟ اگر همان شاه شجاع و حتی امیر مبارز الدین پولی به حافظ می دادند ؛ آن حافظی که اینها تصویر می کنند مطمئنا آن پول را می گرفت و صرف می کرد و می خورد و می خوراند و می نوشید و می نوشانید . و از اینکه بی اعتنا به دنیا در نمی آید ، بی اعتنا به دنیا ، مال آن انسان ِ مستغنی است و مستغنی کسی است که دلش با خدا آشناست :
غلام همت آنم که زیر چرخ کبود
ز هر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد است
در این بازار اگر سودی است با درویش خرسند است
الهی مُنعِمَم گردان به درویشی و خرسندی
این مال یک آدم رند و عرقخور ِ پلاس در خانۀ عرق فروش نیست . آن چهرۀ زشتی که بعضی از حافظ ترسیم می کنند ، مال یک عارف پاکباخته نیست .از جمله خصوصیات عارفانۀ حافظ در دیوانش ، سوء ظن او به استدلال است که این مال عرفاست :
پای استدلالیان چوبین بود
پای چوبین سخت بی تمکین بود
می گوید استدلال ، تمکین نمی کند و نمی تواند تو را به همه جا برساند . حافظ هم همین مضمون را در غزلهای متعددی گفته است :
که کس نگشود و نگشاید ، به حکمت این معما را یعنی از راه ِ "حکمت" نمی توان فهمید. بحث سالوس ستیزی حافظ هم از همین قبیل است؛ بحث عرفانی است.یکی از بیت الغزلهای دیوان حافظ ، سالوس ستیزی است خواجه دشمن نفاق و دورنگی است و تزویر در هر کس که باشد چه در شیخ ، چه در صوفی ، چه در امیر ، برای او فرق نمی کند . با تزویر مخالف است . این هم ناشی از همان دید عرفانی است :
گرچه بر واعظ شهر این سخن آسان نشود
تا ریا ورزد و سالوس ، مسلمان نشود
این حرف یک عارف است و زبان و نفس حافظ ، زبان و نفس یک عارف است . راست هم می گوید . اصلا اسلام یعنی تسلیم در مقابل پروردگار و محو شدن در او و امر او ، با تزویر و ریا که شرک است نمی سازد . آزادگیی که در حافظ مشاهده می شود ، ناشی از همین بینش عرفانی است و البته اخلاقیات حافظ هم بخشی از جهان بینی حافظ است که بحث اخلاقیات در دیوان او هم از جمله چیزهایی بود که من مایل بودم توصیه کنم به اینکه اگر رویش کار نشده ، بشود . توصیه های اخلاقی حافظ از دیوان او استخراج شود و بیان گردد و شرح بشود........
