هو

بخشی از کتاب قرآن در اسلام علامه طباطبایی :

چرا قرآن مجید از دو راه ظاهر و باطن سخن گفته؟
1. انسان در زندگى ابتدایى خویش که دنیوى و موقتى است مانند یک حبابى خیمه هستى خود را روى دریاى بیکران ماده زده در همه فعالیت‏هایى که در مسیر وجود مى‏ کند سرسپرده امواج خروشان این دریاى بیکران است و سر و کار با ماده دارد.
حواس بیرونى و درونى‏ اش به ماده و مادیات مشغول و افکارش نیز پاى بند معلومات حسى‏ اش مى‏ باشد، خوردن و آشامیدن و نشستن و برخاستن و گفتن و شنودن و رفتن و آمدن و جنبیدن و آرمیدن و بالاخره همه فعالیت‏هاى زندگى را روى ماده انجام مى ‏دهد و فکرى جز این ندارد.
و گاهى که پاره‏اى از معنویات را مانند دوستى و دشمنى و بلندى همت و بزرگى مقام و نظایر آنها تصور مى‏ کند، اکثریت افهام آنها را به واسطه مجسم ساختن مصداق‏هاى مادى در نظر تصور مى ‏کنند چنان که شیرینى پیروزى را با شیرینى‏ قند و شکر و جاذبه دوستى را با کشش مغناطیس و بلند همتى را با بلندى مکان یا جاى یکى از ستارگان و بزرگى مقام را با بزرگى کوه یا نظیر آن حکایت مى ‏نمایند.
در عین حال افهام در توانایى درک و تفکر معنویات که از جهانى وسیع‏تر از ماده مى ‏باشند مختلفند و مراتب گوناگون دارند؛ فهمى است که در تصور معنویات هم افق صفر است و فهمى است که کمى بالاتر از آن مى‏ باشد و به همین ترتیب تا برسد به فهمى که با نهایت آسانى وسیع‏ترین معنویات غیر مادى را درک مى ‏کند. و در هر حال هرچه توانایى فهمى در درک معنویات بیشتر باشد همین نسبت تعلقش به جهان ماده و مظاهر فریبنده‏اش کمتر و هم چنین هر چه تعلق کمتر توانایى درک معنویات بیشتر مى‏ باشد، و با این وصف افراد انسان با طبیعت انسانى که دارند همگى استعداد این درک را دارند و اگر استعداد خود را ابطال نکنند قابل تربیتند.
2. از بیان گذشته این نتیجه به دست مى ‏آید که معلومات هر یک از مراتب مختلف فهم را به مرتبه پایین‏تر از خود نمى ‏شود تحمیل کرد وگرنه نتیجه معکوس خواهد داد و مخصوصاً معنویاتى که سطح‏شان از سطح ماده و جسم بسى بالاتر است اگر بى‏پرده و پوست کنده به فهم عامه مردم که از حس و محسوس تجاوز نمى‏ کند تحمیل شود بکلى ناقض غرض خواهد بود.
این جا به عنوان نمونه مذهب وثنیت را مى‏ توان ذکر نمود: کسى که با تأمل عمیق در بخش اوپانیشاد ویداى هندى دقت کند و همه اطراف سخنان این بخش را پائیده برخى را با برخى تفسیر کند خواهد دید که هدفى جز توحید خالص و یگانه پرستى ندارد ولى متأسفانه چون بى پرده و لفافه بیان شده وقتى که نقشه توحید خداى یگانه که در اوپانیشادها تنظیم شده در سطح افکار عامه پیاده مى‏شود جز بت‏ پرستى و اعتراف به خدایان بسیار از آب در نمى ‏آید.
پس در هر حال اسرار ماوراء طبیعت و ماده را به پاى بندان عالم ماده در پس‏ پرده‏ باید گفت.
3. در عین حال که در مذاهب دیگر برخى از مردم از مزایاى دینى محرومند مانند صنف زن در مذهب برهمنى و کلیمى و مسیحى و مانند محرومیت عامه از مداخله در معارف کتاب‏هاى مقدس در وثنیت و مسیحیت، اسلام هیچ‏گونه محرومیتى در مزایاى مذهبى براى کسى قائل نیست و عامه و خاصه و زن و مرد و سیاه و سفید در امکان دست یافتن به امتیازات مذهبى پیشش مساوى مى‏ باشند چنان که خداى متعال مى‏ فرماید:
 «أَنِّی لا أُضِیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ بَعْضُکُمْ مِنْ بَعْضٍ» «1»
من تباه نمى ‏کنم عمل عمل‏ کننده‏ اى را از شما از مرد یا زن همه از همدیگرید- از یک نوع ‏اید.
و مى ‏فرماید:
 «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثى‏ وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ» «2»
اى مردم ما همه شما را از مردى و زنى آفریدیم و شما را به گروه‏هاى بزرگ و کوچک قسمت کردیم که شناسایى حاصل کنید تحقیقاً گرامى ‏ترین شما پیش خدا پرهیزکارترین شما است.
پس از بیان این مقدمات مى‏ گوییم قرآن مجید به این که در تعلیم خود انسانیت را مورد نظر قرار داده یعنى هر انسانى را از آن جهت که انسان است قابل تربیت و تکمیل مى ‏داند تعلیم خود را در جهان بشریت بسط و توسعه داده است.
و نظر به این که افهام در درک معنویات اختلاف شدید دارند و چنان که دانسته شد
القاى معارف عالیه از خطر مأمون نیست تعلیم خود را مناسب سطح ساده‏ ترین فهم‏ ها که فهم عامه مردم است قرار داده و با زبان ساده عمومى سخن گفته است.
البته این روش این نتیجه را خواهد داد که معارف عالیه معنویه با زبان ساده عمومى بیان شود و ظواهر الفاظ مطالب و وظایفى از سنخ حس و محسوس القا نماید و معنویات در پشت پرده ظواهر قرار گرفته و از پشت این پرده خود را فراخور حال افهام مختلفه به آنها نشان دهد و هر کس به حسب حال و اندازه درک خود از آنها بهره ‏مند شود.
خداى متعال در کلام خود مى‏فرماید:
 «إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ* وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ»
به درستى ما آن را قرآن عربى- عربى مقرو و خواندنى- قرار دادیم تا شاید شما تعقل کنید و به درستى آن در حالى که در پیش ما در ام الکتاب است بلند (دست افهام بشرى به آن نمى ‏رسد) و محکم است (افهام در آن رخنه نمى ‏کنند).
و باز در مثلى که براى حق و باطل و ظرفیت افهام مى ‏زند مى‏ فرماید:
 «أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِها»
خدا از آسمان آبى نازل کرد پس- آب در- مسیل‏هاى مختلف- هر کدام به ‏قدر- ظرفیت- خود روان شدند.
و پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله در حدیث معروف خود مى ‏فرماید:
 «انا معاشر الانبیاء نکلم الناس على قدر عقوله»
؛ ما گروه‏هاى پیغمبران با مردم به اندازه عقل‏هاشان سخن مى‏گوییم.
نتیجه دیگرى که از این روش گرفته مى ‏شود این است که بیانات قرآن مجید نسبت‏ به بطونى که دارند جنبه مثل به خود مى‏ گیرند؛ یعنى نسبت به معارف الهیه که از سطح افهام عادیه بسى بلندتر و بالاتر مى‏ باشد مثل‏هایى هستند که براى نزدیک کردن معارف نامبرده به افهام زده شده ‏اند خداى متعال در کلام خود مى‏ فرماید:
 «وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ فَأَبى‏ أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً»
و سوگند مى‏ خورم ما در این قرآن براى مردم از هرگونه مثلى گرداندیم ولى بیشتر مردم امتناع ورزیدند جز این که نپذیرند و کفران کنند.
و باز مى‏ فرماید:
 «وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ»
و آن است مثل‏ها براى مردم مى ‏زنیم ولى آنها را تعقل نمى‏ کند مگر کسانى که داراى علمند.
و قرآن مجید امثال بسیار ذکر مى‏ کند ولى آیات بالا و آنچه در این مضمون است مطلق مى‏ باشند و در نتیجه باید گفت همه بیانات قرآنى نسبت به معارف عالیه که مقاصد حقیقى قرآنند امثال مى ‏باشند