تفکر
چهارشنبه, ۱۱ تیر ۱۳۹۳، ۰۹:۴۰ ب.ظ
کتاب اوصاف الاشراف خواجه نصیر الدین طوسی:
باب سوّم
در سیر و سلوک در طلب کمال و بیان احوال سالک. و آن مشتمل بر شش فصل است:
فصل دوم: در تفکر
قال اللّه تعالى سبحانه: أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ مٰا خَلَقَ اَللّٰهُ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا إِلاّٰ بِالْحَقِّ .
هر چند در معنى تفکر وجوه بسیار گفته‌اند، خلاصه همۀ وجوه آن است که تفکر سیر باطن انسانیت از مبادى به مقاصد، و نظر را همین معنى گفته‌اند در اصطلاح علما، و هیچ‌کس از مرتبۀ نقصان به مرتبۀ کمال نتواند رسید الاّ به سیرى، و به این سبب گفته‌اند اوّل واجبات تفکّر و نظر است، و در تنزیل حثّ بر تفکّر زیاده از آن است که بر توان شمرد:
«إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» .
و در حدیث آمده است:
«تفکّر ساعة خیر من عبادة سبعین سنة» و بباید دانست که مبادى سیر که از آنجا آغاز حرکت باید کرد، آفاق و انفس است، و سیر استدلال است از آیات هر دو، یعنى از حکمتهائى که در هر ذرّه از ذرات است هر یکى از این دو کون یافته شود بر عظمت و کمال مبدع هر دو تا مشاهدۀ نور ابداع او در هر ذرّه کرده شود «سَنُرِیهِمْ آیٰاتِنٰا فِی اَلْآفٰاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتّٰى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ اَلْحَقُّ» .
و بعد از آن استشهاد از حضرت جلال او بر هر چه جز اوست بر مبدعات «أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلىٰ کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ»تا در هر ذرّه از ذرّات تجلّى ظهور او مکشوف گردد.
و امّا آیات آفاق از معرفت موجوداتى که سوى اللّه باشد چنانکه هست، و حکمت در وجود هر یکى به قدر استطاعت انسانى حاصل شود مانند علم هیئت افلاک و کواکب و حرکت، و اوضاع هر یک و مقادیر اجرام و ابعاد و تأثیرات آن، و هیئت عالم سفلى و ترتیب عناصر و تفاعل ایشان به حسب صور و کیفیّات، و حصول امزجه و ترکیب مرکّبات معدنى و نباتى و حیوانى و نفوس سماوى و ارضى، و مبادى حرکت هر یک و آنچه از ایشان و در ایشان واقع باشد، از مبانیات و مخالفات و خواص و مشارکات، و آنچه بدین جهت تعلّق دارد از علوم اعداد و مقادیر و لواحق آن.
و امّا آیات انفس، و آن معرفت ابدان و انفس است، و آن معلوم مى‌شود به علم تشریح اعضاى مفرده از عظام و عضلات و اعصاب و عروق و منافع هر یک، و مرکّبه چون اعضاى رئیسه و خادمه و آلات هر یک، و جوارح و معرفت قوى و افعال هر یک، و احوال مانند صحت و مرض، و معرفت نفوس و کیفیّت ارتباط آن بر ابدان و افعال و انفعالات هر دو از یکدیگر، و اسباب نقصان و کمال در هر یک، و مقتضى سعادت و شقاوت عاجل و آجل و آنچه بدان تعلّق دارد، این جمله مبادى سیر است که تفکّر عبادت از آن است.
و امّا مقاصد و آنچه منتهاى سیر باشد، در آخر فصول و ابواب معلوم شود و آن وصول باشد به نهایت مراتب کمال.
باب سوّم
در سیر و سلوک در طلب کمال و بیان احوال سالک. و آن مشتمل بر شش فصل است:
فصل دوم: در تفکر
قال اللّه تعالى سبحانه: أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ مٰا خَلَقَ اَللّٰهُ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا إِلاّٰ بِالْحَقِّ .
هر چند در معنى تفکر وجوه بسیار گفته‌اند، خلاصه همۀ وجوه آن است که تفکر سیر باطن انسانیت از مبادى به مقاصد، و نظر را همین معنى گفته‌اند در اصطلاح علما، و هیچ‌کس از مرتبۀ نقصان به مرتبۀ کمال نتواند رسید الاّ به سیرى، و به این سبب گفته‌اند اوّل واجبات تفکّر و نظر است، و در تنزیل حثّ بر تفکّر زیاده از آن است که بر توان شمرد:
«إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» .
و در حدیث آمده است:
«تفکّر ساعة خیر من عبادة سبعین سنة» و بباید دانست که مبادى سیر که از آنجا آغاز حرکت باید کرد، آفاق و انفس است، و سیر استدلال است از آیات هر دو، یعنى از حکمتهائى که در هر ذرّه از ذرات است هر یکى از این دو کون یافته شود بر عظمت و کمال مبدع هر دو تا مشاهدۀ نور ابداع او در هر ذرّه کرده شود «سَنُرِیهِمْ آیٰاتِنٰا فِی اَلْآفٰاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتّٰى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ اَلْحَقُّ» .
و بعد از آن استشهاد از حضرت جلال او بر هر چه جز اوست بر مبدعات «أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلىٰ کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ»تا در هر ذرّه از ذرّات تجلّى ظهور او مکشوف گردد.
و امّا آیات آفاق از معرفت موجوداتى که سوى اللّه باشد چنانکه هست، و حکمت در وجود هر یکى به قدر استطاعت انسانى حاصل شود مانند علم هیئت افلاک و کواکب و حرکت، و اوضاع هر یک و مقادیر اجرام و ابعاد و تأثیرات آن، و هیئت عالم سفلى و ترتیب عناصر و تفاعل ایشان به حسب صور و کیفیّات، و حصول امزجه و ترکیب مرکّبات معدنى و نباتى و حیوانى و نفوس سماوى و ارضى، و مبادى حرکت هر یک و آنچه از ایشان و در ایشان واقع باشد، از مبانیات و مخالفات و خواص و مشارکات، و آنچه بدین جهت تعلّق دارد از علوم اعداد و مقادیر و لواحق آن.
و امّا آیات انفس، و آن معرفت ابدان و انفس است، و آن معلوم مى‌شود به علم تشریح اعضاى مفرده از عظام و عضلات و اعصاب و عروق و منافع هر یک، و مرکّبه چون اعضاى رئیسه و خادمه و آلات هر یک، و جوارح و معرفت قوى و افعال هر یک، و احوال مانند صحت و مرض، و معرفت نفوس و کیفیّت ارتباط آن بر ابدان و افعال و انفعالات هر دو از یکدیگر، و اسباب نقصان و کمال در هر یک، و مقتضى سعادت و شقاوت عاجل و آجل و آنچه بدان تعلّق دارد، این جمله مبادى سیر است که تفکّر عبادت از آن است.
و امّا مقاصد و آنچه منتهاى سیر باشد، در آخر فصول و ابواب معلوم شود و آن وصول باشد به نهایت مراتب کمال.
