مراتب ذکر
شنبه, ۱۶ فروردين ۱۳۹۳، ۰۸:۰۵ ب.ظ
ذکر و مراتب آن در بیان مرحوم آیت الله حاج شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی:
اعلم ان ذکر اللسان فى مقام النفس و ذکر الحضور فى مقام القلب و المشاهدة فى مقام ارواح و المناجات فى مقام السر و الفناء فى مقام الخفى و البقاء فى مقام الذات تمت الحالات و المقامات.
خوش آنکه دلش ز ذکر پر نور شود
وز پرتو ذکر نفس مقهور شود
اندیشه کثرت از میان برخیزد
ذاکر همه ذکر و ذکر مذکور شود
در کتاب کافى از حضرت امام صادق علیه السلام مروى است : ما من شى الا و له حد ینتهى الیه الا الذکر فلیس له حد ینتهى الیه فرض الله عزوجل الفرائض فمن اداهن فهو حدهن و شهر رمضان فمن صامه فهو حده و الحج فمن حج فهو حده الا الذکر فان اله عزوجل لم یرض منه بالقلیل و لم یجعل له حد ینتى الیه ثم تلا: یا ایهاالذین آمنوا اذکرو الله ذکرا کثیرا و سبحوه بکرة و اصیلا فقال لم یجعل الله عز وجل له حدا ینتهى الیه .
قال : و کان ابى عبدالله علیه السلام کثیر الذکر لقد کنت امشى معه و انه لیذکر الله و کنت ارى لسانه لازقا بحنکه یقول لااله الاالله و کان یجمعنا فیاءمرنا بالذکر حتى تطعل الشمس ...
و قد قال رسول الله صلى الله علیه و آله و لم الا اخبرکم بخیر اعمالکم لکم ، ارفعها و درجاتکم و ازکاها عند ملیککم و خیر لکم من الدینار و الدرهم و خیر لکم من ان تلقوا عدوکم فتقتلوهم و یقتلوکم ؟ فقالوا: بلى قال : ذکرالله عز وجل کثیرا ثم قال : جاء رجل الى النبى صلى الله علیه و آله فقالوا: بلى فقال : اکثرهم الله عزوجل ذکرا و قال رسول الله : من اعطى لسانا ذاکرا فقد اعطى خیرالدنیا و الاخرة
یعنى : هر چیز را حدى معین است ، و پایانى ، مگر ذکر را که در بجا آوردن آن، پایانی نیست .خداوند واجبات را تکلیف نمود و حد آنها انجام آن هاست پس کسیکه ماه رمضان را روزه بگیرد حد آن را بجا آورده وهر کس حج بجا بیاورد حد آن را بجا آورده است لیکن ذکر است که خداوند متعال به مقدار کم آن ، خشنود، نمى شود و براى آن حد و اندازه اى مشخص نفرموده و در قرآن کریم آمده است : یا ایهاالذین آمنوا اذکروا الله ذکرا کثیرا و سبحوه بکرة و اصیلا
امام صادق علیه السلام فرمودند: پدرم مردى کثیرالذکر بود، هنگامى که با او به راهى مى رفتیم ، میدیدمش که به ذکر خدا اشتغال داشت و در موقع غذا نیز از ذکر حق غافل نمى شد و حتى در آن زمان که با مردم گفتگو مى کرد، باز هم زبانش در حال ذکر بود. آنقدر که کلمه مبارکه لااله الاالله را تکرار مى نمود که زبان به کام دهان مبارکش مى چسبید اهل بیت خود را گرد مى آورد و دستور مى داد که همگان تا طلوع آفتاب به ذکر خدا پردازیم ...
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: آیا دوست دارید بگویم نیکوترین عملى که موجب رفعت درجه و مقام شما خواهد شد، چیست ؟ عملى که پاکترین اعمال نزد رب العالمین و بهتر از زر و سیم است و از کشتن و کشته شدن در راه خدا اولى و ارجح است . گفتند: آرى یا رسول الله فرمود: ذکر کثیر و اینکه پیوسته به آن مشغول باشید.
پس امام فرمود: کسى از پیامبر خدا پرسید: چه کسى در این مسجد از همه بهتر است ؟ فرمود: آن کس که ذکر خدا بیشتر کند همچنین آن حضرت مى فرمود: آن را که زبان ذاکر داده اند، خیر دنیا و آخرت به او عنایت شده است .
نیز در کافى ابوبصیر از حضرت اباعبدالله جعفربن محمدالصادق علیهماالسلام روایت کرده است : شیعتنا الذین اذا خلوا ذکروالله کثیرا: یعنى شیعیان ما کسانى هستند که چون فراغتى دست دهد، فراوان به ذکر حق تعالى پردازند.
مرحوم فیض کاشانى در کتاب خلاصة الاذکار گوید: باید دانست که ذکر پنهانى هفتاد برابر از آشکار، آن ، افضل و برتر است و از حضرت امام رضا علیه السلام نیز افضلیت ذکر پنهانى تاءیید شده است ؛ زیرا که اینگونه ذکر، به اخلاص نزدیکتر و از ریا دورتر است . خداوند متعال فرماید: و اذکر ربک فى نفسک تضرعا و خیفة و دون الجهر من القول بالغدو و والاصال و لاتکن من الغافلین یعنى : ذکر پروردگار خویش را در دل ،با زارى و بیم بدون آنکه چیزى برزبان بگویى در هر بام و شام به جاى آور و از زمره غافلان مباش .
و از رسول اکرم صلى الله علیه و آله منقول است که به اباذر رحمة الله علیه فرمود: یا اباذر، اذکرالله ذکرا خملا قال ابوذر: و ما الخامل ؟ قال : الخفى یعنى اى اباذر، ذکر خامل خداوند بگزار. ابوذر پرسید: ذکر خامل چیست ؟ آن حضرت فرمود: مقصود از ذکر خامل ، ذکر خفى و پنهان است .
رباعى :
آن دوست که اوست طالب و مطلب هم
در گردش از اوست روز ما و شب هم
رمزى است که لااله الاالله گفت
یعنى ذکرم نهفته گو از لب هم
روایت است که فرشته موکل بر انسان ، ذکرى را که بشنود، ثبت مى کند لیکن در مورد ثواب ذکر خفى که خداوند متعال در قرآن مجید به آن امر کرده است : اذکر ربک فى نفسک تضرعا و خیفه کسى جز خداوند به آن آگاه نیست .
مرحوم فیض ، پس از عبارات فوق گوید: (بطورى که ارباب معرفت گفته اند ذکر را چهار مرتبه است : نخست : آنکه ذکر، تنها بر زبان جریان یابد دوم : آن که علاوه بر زبان قلب نیز ذاکر و متذکر باشد بدیهى است که براى حضور قلب ، مراقبت و مداومت لازم است چه اگر قلب را به حال خود رها کنند، در وادى انکار سرگردان خواهد شد سوم : آنکه ذکر خدا چنان در قلب متمکن شود و بر آن مستولى گردد که بازگیرى توجه قلب از آن ، دشوار است همانطور که در نوع دوم ، حضور قلب نسبت به ذکر مشکل صورت مى گرفت و بالاخره چهارم : آنکه بنده خدا یکسره در مذکور - جل شاءنه و ذکره - مستغرق شود که دیگر نه به ذکر و نه به قلب خود توجه دارد. در چنین حال است که اگر توجه ذاکر به ذکر مصروف شود، همان ذکر، حجاب جان او مى گردد و این حال ، همان است که در عرف عارفان ، به فناء، تعبیر مى شود و آن است تمام منظور و منظور تمام و کمال مطلوب از ذکر حضرت بارى تعالى .
در چهار مرتبه ذکر مرحله چهارمین لب لباب است و سه مرتبه دیگر همه قشرند و فضلیتشان در آن است که راهى به سوى حصول مرتبه چهارم باشند. فلما اضاء الصبح ایقنت موقنا بانک مذکور و ذکر و ذاکر.
روایت شده است که مجاشع از رسول خدا صلى الله علیه و آله پرسید: طریق ذکر خداوند کدام است ؟ فرمود: نسیان النفس یعنى آنکه بنده خدا، خود را فراموش کند.
ابوسعید ابوالخیر رحمة الله علیه در پیروى از سخن پیامبر اکرم گوید: الذکر نسیان ما سواه یعنى : ذکر فراموش کردن همه چیز پروردگار عالم است .
مرحوم حاج میرزا حبیب خراسانى سروده است :
مى نخوردى سخن از باده و از جام بگو
یا به دل یا به زبان حرفى از آن نام بگو
از زبان گوى به دل باز ز دل گو به زبان
هر دو چون گشت یکى با همه اندام بگو
تا به هوش و خردى لب به لب جامه بنه
چون شدى مست ز مستى سر هر بام بگو
مروى است که : ثلثة لایوزن عندالله بجناح بعوضه : الصلوة على العادة ، و الذکر على غفلة و الصلوة على النبى بغیر حرمة سه چیز را نزد پروردگار، قدر بال پشه اى ارزش نیست : نمازى که صرفا بر حسب اقتضاى عادت گزارند، و ذکرى که در حال غفلت گویند و صلواتى که بر پیابمر اکرم فرستند بدون آنکه حرمت آستان آن حضرت و احترام شریعتش را نگاه دارند.
قال ابوعلى سینا، حقیقة الذکر حضور المذکور فى النفس یعنى : حقیقت ذکر حضور مذکور در نفس ذاکر است .
چون ذکر به دل رسد دلت درد کند
آن ذکر بود که مرد را مرد کند
هر چند که خاصیت آتش دارد
لیکن دو جهان بر دل تو سرد کند
ننوشت براى ورد روز و شب من
جز ذکر على معلم مکتب من
گر غیر على کسى بود مطلب من
اى واى من و کیش من و مذهب من
اعلم ان ذکر اللسان فى مقام النفس و ذکر الحضور فى مقام القلب و المشاهدة فى مقام ارواح و المناجات فى مقام السر و الفناء فى مقام الخفى و البقاء فى مقام الذات تمت الحالات و المقامات.
خوش آنکه دلش ز ذکر پر نور شود
وز پرتو ذکر نفس مقهور شود
اندیشه کثرت از میان برخیزد
ذاکر همه ذکر و ذکر مذکور شود
در کتاب کافى از حضرت امام صادق علیه السلام مروى است : ما من شى الا و له حد ینتهى الیه الا الذکر فلیس له حد ینتهى الیه فرض الله عزوجل الفرائض فمن اداهن فهو حدهن و شهر رمضان فمن صامه فهو حده و الحج فمن حج فهو حده الا الذکر فان اله عزوجل لم یرض منه بالقلیل و لم یجعل له حد ینتى الیه ثم تلا: یا ایهاالذین آمنوا اذکرو الله ذکرا کثیرا و سبحوه بکرة و اصیلا فقال لم یجعل الله عز وجل له حدا ینتهى الیه .
قال : و کان ابى عبدالله علیه السلام کثیر الذکر لقد کنت امشى معه و انه لیذکر الله و کنت ارى لسانه لازقا بحنکه یقول لااله الاالله و کان یجمعنا فیاءمرنا بالذکر حتى تطعل الشمس ...
و قد قال رسول الله صلى الله علیه و آله و لم الا اخبرکم بخیر اعمالکم لکم ، ارفعها و درجاتکم و ازکاها عند ملیککم و خیر لکم من الدینار و الدرهم و خیر لکم من ان تلقوا عدوکم فتقتلوهم و یقتلوکم ؟ فقالوا: بلى قال : ذکرالله عز وجل کثیرا ثم قال : جاء رجل الى النبى صلى الله علیه و آله فقالوا: بلى فقال : اکثرهم الله عزوجل ذکرا و قال رسول الله : من اعطى لسانا ذاکرا فقد اعطى خیرالدنیا و الاخرة
یعنى : هر چیز را حدى معین است ، و پایانى ، مگر ذکر را که در بجا آوردن آن، پایانی نیست .خداوند واجبات را تکلیف نمود و حد آنها انجام آن هاست پس کسیکه ماه رمضان را روزه بگیرد حد آن را بجا آورده وهر کس حج بجا بیاورد حد آن را بجا آورده است لیکن ذکر است که خداوند متعال به مقدار کم آن ، خشنود، نمى شود و براى آن حد و اندازه اى مشخص نفرموده و در قرآن کریم آمده است : یا ایهاالذین آمنوا اذکروا الله ذکرا کثیرا و سبحوه بکرة و اصیلا
امام صادق علیه السلام فرمودند: پدرم مردى کثیرالذکر بود، هنگامى که با او به راهى مى رفتیم ، میدیدمش که به ذکر خدا اشتغال داشت و در موقع غذا نیز از ذکر حق غافل نمى شد و حتى در آن زمان که با مردم گفتگو مى کرد، باز هم زبانش در حال ذکر بود. آنقدر که کلمه مبارکه لااله الاالله را تکرار مى نمود که زبان به کام دهان مبارکش مى چسبید اهل بیت خود را گرد مى آورد و دستور مى داد که همگان تا طلوع آفتاب به ذکر خدا پردازیم ...
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: آیا دوست دارید بگویم نیکوترین عملى که موجب رفعت درجه و مقام شما خواهد شد، چیست ؟ عملى که پاکترین اعمال نزد رب العالمین و بهتر از زر و سیم است و از کشتن و کشته شدن در راه خدا اولى و ارجح است . گفتند: آرى یا رسول الله فرمود: ذکر کثیر و اینکه پیوسته به آن مشغول باشید.
پس امام فرمود: کسى از پیامبر خدا پرسید: چه کسى در این مسجد از همه بهتر است ؟ فرمود: آن کس که ذکر خدا بیشتر کند همچنین آن حضرت مى فرمود: آن را که زبان ذاکر داده اند، خیر دنیا و آخرت به او عنایت شده است .
نیز در کافى ابوبصیر از حضرت اباعبدالله جعفربن محمدالصادق علیهماالسلام روایت کرده است : شیعتنا الذین اذا خلوا ذکروالله کثیرا: یعنى شیعیان ما کسانى هستند که چون فراغتى دست دهد، فراوان به ذکر حق تعالى پردازند.
مرحوم فیض کاشانى در کتاب خلاصة الاذکار گوید: باید دانست که ذکر پنهانى هفتاد برابر از آشکار، آن ، افضل و برتر است و از حضرت امام رضا علیه السلام نیز افضلیت ذکر پنهانى تاءیید شده است ؛ زیرا که اینگونه ذکر، به اخلاص نزدیکتر و از ریا دورتر است . خداوند متعال فرماید: و اذکر ربک فى نفسک تضرعا و خیفة و دون الجهر من القول بالغدو و والاصال و لاتکن من الغافلین یعنى : ذکر پروردگار خویش را در دل ،با زارى و بیم بدون آنکه چیزى برزبان بگویى در هر بام و شام به جاى آور و از زمره غافلان مباش .
و از رسول اکرم صلى الله علیه و آله منقول است که به اباذر رحمة الله علیه فرمود: یا اباذر، اذکرالله ذکرا خملا قال ابوذر: و ما الخامل ؟ قال : الخفى یعنى اى اباذر، ذکر خامل خداوند بگزار. ابوذر پرسید: ذکر خامل چیست ؟ آن حضرت فرمود: مقصود از ذکر خامل ، ذکر خفى و پنهان است .
رباعى :
آن دوست که اوست طالب و مطلب هم
در گردش از اوست روز ما و شب هم
رمزى است که لااله الاالله گفت
یعنى ذکرم نهفته گو از لب هم
روایت است که فرشته موکل بر انسان ، ذکرى را که بشنود، ثبت مى کند لیکن در مورد ثواب ذکر خفى که خداوند متعال در قرآن مجید به آن امر کرده است : اذکر ربک فى نفسک تضرعا و خیفه کسى جز خداوند به آن آگاه نیست .
مرحوم فیض ، پس از عبارات فوق گوید: (بطورى که ارباب معرفت گفته اند ذکر را چهار مرتبه است : نخست : آنکه ذکر، تنها بر زبان جریان یابد دوم : آن که علاوه بر زبان قلب نیز ذاکر و متذکر باشد بدیهى است که براى حضور قلب ، مراقبت و مداومت لازم است چه اگر قلب را به حال خود رها کنند، در وادى انکار سرگردان خواهد شد سوم : آنکه ذکر خدا چنان در قلب متمکن شود و بر آن مستولى گردد که بازگیرى توجه قلب از آن ، دشوار است همانطور که در نوع دوم ، حضور قلب نسبت به ذکر مشکل صورت مى گرفت و بالاخره چهارم : آنکه بنده خدا یکسره در مذکور - جل شاءنه و ذکره - مستغرق شود که دیگر نه به ذکر و نه به قلب خود توجه دارد. در چنین حال است که اگر توجه ذاکر به ذکر مصروف شود، همان ذکر، حجاب جان او مى گردد و این حال ، همان است که در عرف عارفان ، به فناء، تعبیر مى شود و آن است تمام منظور و منظور تمام و کمال مطلوب از ذکر حضرت بارى تعالى .
در چهار مرتبه ذکر مرحله چهارمین لب لباب است و سه مرتبه دیگر همه قشرند و فضلیتشان در آن است که راهى به سوى حصول مرتبه چهارم باشند. فلما اضاء الصبح ایقنت موقنا بانک مذکور و ذکر و ذاکر.
روایت شده است که مجاشع از رسول خدا صلى الله علیه و آله پرسید: طریق ذکر خداوند کدام است ؟ فرمود: نسیان النفس یعنى آنکه بنده خدا، خود را فراموش کند.
ابوسعید ابوالخیر رحمة الله علیه در پیروى از سخن پیامبر اکرم گوید: الذکر نسیان ما سواه یعنى : ذکر فراموش کردن همه چیز پروردگار عالم است .
مرحوم حاج میرزا حبیب خراسانى سروده است :
مى نخوردى سخن از باده و از جام بگو
یا به دل یا به زبان حرفى از آن نام بگو
از زبان گوى به دل باز ز دل گو به زبان
هر دو چون گشت یکى با همه اندام بگو
تا به هوش و خردى لب به لب جامه بنه
چون شدى مست ز مستى سر هر بام بگو
مروى است که : ثلثة لایوزن عندالله بجناح بعوضه : الصلوة على العادة ، و الذکر على غفلة و الصلوة على النبى بغیر حرمة سه چیز را نزد پروردگار، قدر بال پشه اى ارزش نیست : نمازى که صرفا بر حسب اقتضاى عادت گزارند، و ذکرى که در حال غفلت گویند و صلواتى که بر پیابمر اکرم فرستند بدون آنکه حرمت آستان آن حضرت و احترام شریعتش را نگاه دارند.
قال ابوعلى سینا، حقیقة الذکر حضور المذکور فى النفس یعنى : حقیقت ذکر حضور مذکور در نفس ذاکر است .
چون ذکر به دل رسد دلت درد کند
آن ذکر بود که مرد را مرد کند
هر چند که خاصیت آتش دارد
لیکن دو جهان بر دل تو سرد کند
ننوشت براى ورد روز و شب من
جز ذکر على معلم مکتب من
گر غیر على کسى بود مطلب من
اى واى من و کیش من و مذهب من
حسین