حسن ظن به خدا
چهارشنبه, ۱۳ فروردين ۱۳۹۳، ۰۸:۰۵ ب.ظ
روایتی در بیان حسن ظن به خدا از کتاب شریف مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه همراه با ترجمه وشرح علامه مصطفوی :
الباب الخامس و الثمانون فی حسن الظن
قسمت اول از متن :
قال الصادق (ع) : حسن الظن أصله من حسن ایمان المرء و سلامة صدره، و علامته أن یرى کل ما نظر الیه بعین الطهارة و الفضل، من حیث رکب فیه و قذف فی قلبه، من الحیاء و الامانة و الصیانة و الصدق. قال النبى (ص) : أحسنوا ظنونکم باخوانکم تغتنموا بها صفاء القلب و نقاء الطبع. و قال ابى بن کعب: اذا رأیتم أحد اخوانکم فی خصلة تستتکرونها منه فتأولوها سبعین تأویلا، فان اطمأنت قلوبکم على أحدها و الا فلوموا أنفسکم، حیث لم تعذروه فی خصلة یسترها علیه سبعون (یسرها علیه سبعین) تاویلا، فانتم أولى بالانکار على أنفسکم منه.
ترجمه
باب هشتاد و پنجم در حسن ظن
حضرت صادق (ع) فرموده است: ریشۀ خوش‌گمانى، ایمان محکم و نیکوى مرد، و سالم بودن سینه و قلب اوست از تاریکى‌هاى اخلاق سوء. و علامت آن اینست که: به هر چیزى که نظر مى‌کند با چشم پاک و نظر فضیلت باشد.
و این حقیقت به خاطر آنست که: در وجود او صفات و غریزه‌هایى ترکیب شده، و در قلبش خویهاى مخصوصى به ودیعه گذارده شده است که طبیعت واقتضاى آنها حسن ظن پیدا کردنست. چون صفت حیاء و امانت و صیانت و صدق. زیرا مقتضاى حیاء حسن نظر و خوش‌گمانى، و شرم پیدا کردن از بدبینى و بدگمانى است. و همچنین امانت داشتن و امن خاطر که بر خلاف خیانت و تعدى بر حقوق دیگران است. و درستى و راستى باطنى نیز خواهان صفا و صمیمیت بوده و مخالف کردار و گفتار و پندار نادرست باشد، و همچنین است صفت حفظ و نگهدارى خود از معایب و نواقص و نقاط ضعف.
رسول اکرم (ص) فرموده است: در بارۀ برادران دینى خودتان گمان نیکو داشته باشید تا دلهاى شما صفا و طهارت پیدا کند. و ابى بن کعب گفت:
چون یکى از برادران دینى خودتان را در یک حالت ناپسندیده یا بر عملى مکروه دیدید، تا هفتاد مرتبه رفتار او را تأویل به خوبى و حمل بر معناى مطلوب بکنید، و اگر بعد از این تأویل باز دلهاى شما آرامش پیدا نکرد البته نفس‌هاى خودتان را ملامت و سرزنش کنید که نتوانستید خصلتى را که از یک فرد مسلمانى دیدید و تا هفتاد مرتبه جاى تأویل داشت، پرده پوشى کرده و او را معذور بدارید، پس شما با این نفس مضطرب سزاوارتر به ملامت هستید.
شرح
خوش‌گمانى نتیجۀ مهذب بودن دل از صفات رذیله، و آرایش آن با صفات حمیده است، و بدون این دو مقدمه هرگز امکان پذیر نیست. قلبى که صفت بخل یا حسد یا کبر یا عجب یا علاقه به دنیا و تمایلات نفسانى در آن رسوخ کرده است چگونه امکان دارد که نسبت به دیگران خوش بین و خیر خواه و با محبت بوده، و خیر و سعادت و نفع و بزرگى آنان را بخواهد. و همچنین در مقام تحقق حقیقت خوش‌گمانى و خیر خواهى لازمست قلب انسان پاک و خاضع و علاقه‌مند به روحانیت و مؤمن به خدا و با تقوى باشد، تا به راحتى و اختیار بتواند حالت خضوع و تواضع و محبت پیدا کرده، و خود را از مشتهیات نفسانى و هوسرانى و خواسته‌هاى نامطلوب جلوگیرى و نگهدارى نموده، و در مقابل بندگان پروردگار متعال خیر خواه و با محبت باشد. از کوزه تراود آنچه در او است-الاناء یترشح بما فیه. در این صورت است که قلب انسان به آسانى حاضر نیست اعمال برادر دینى خود وبلکه رفتار فردى از مخلوق خدا را حمل بر فساد کرده، و تا ممکن است روى اقتضاى طبع سلیم و قلب مهذب خود تأویل به صحت خواهد کرد. پس حمل به فساد، در مرتبۀ اول علامت ضعف و تیرگى دل و آلودگى خاطر خود شخص است، و باید خود او در مورد ملامت قرار بگیرد. و عدد هفتاد موضوعیتى ندارد، و مقصود ذکر عدد کثیر است.
ما نگوییم بد و میل به ناحق نکنیم
جامۀ کس سیه و دلق خود ازرق نکنیم
عیب درویش و توانگر به کم و بیش بد است
کار بد مصلحت آنست که مطلق نکنیم
گر بدى گفت حسودى و رفیقى رنجید
گو تو خوش باش که ما گوش به احمق نکنیم
حافظ ار خصم خطا گفت نگیریم بر او
ور به حق گفت جدل با سخن حق نکنیم
قسمت دوم از متن:
أوحى اللّٰه تبارک و تعالى الى داود علیه السلام: ذکر عبادى من آلائى (آلائى) و نعمائى، فإنهم لم یروا منى الا الحسن الجمیل، لئلا یظنوا فی الباقى الا مثل الذى سلف منى الیهم. و حسن الظن یدعو الى حسن العبادة. و المغرور یتمادى فی المعصیة و یتمنى المغفرة. و لا یکون محسن (یحسن، حسن) الظن فی خلق اللّٰه الا المطیع له یرجو ثوابه و یخاف عقابه. قال رسول اللّٰه (ص) یحکى عن ربه: أنا عند حسن ظن عبدى بى، یا محمد فمن زاغ عن وفاء حقیقة موجبات ظنه بربه فقد أعظم الحجة على نفسه، و کان من المخدوعین فی أسر هواه
الباب الخامس و الثمانون فی حسن الظن
قسمت اول از متن :
قال الصادق (ع) : حسن الظن أصله من حسن ایمان المرء و سلامة صدره، و علامته أن یرى کل ما نظر الیه بعین الطهارة و الفضل، من حیث رکب فیه و قذف فی قلبه، من الحیاء و الامانة و الصیانة و الصدق. قال النبى (ص) : أحسنوا ظنونکم باخوانکم تغتنموا بها صفاء القلب و نقاء الطبع. و قال ابى بن کعب: اذا رأیتم أحد اخوانکم فی خصلة تستتکرونها منه فتأولوها سبعین تأویلا، فان اطمأنت قلوبکم على أحدها و الا فلوموا أنفسکم، حیث لم تعذروه فی خصلة یسترها علیه سبعون (یسرها علیه سبعین) تاویلا، فانتم أولى بالانکار على أنفسکم منه.
ترجمه
باب هشتاد و پنجم در حسن ظن
حضرت صادق (ع) فرموده است: ریشۀ خوش‌گمانى، ایمان محکم و نیکوى مرد، و سالم بودن سینه و قلب اوست از تاریکى‌هاى اخلاق سوء. و علامت آن اینست که: به هر چیزى که نظر مى‌کند با چشم پاک و نظر فضیلت باشد.
و این حقیقت به خاطر آنست که: در وجود او صفات و غریزه‌هایى ترکیب شده، و در قلبش خویهاى مخصوصى به ودیعه گذارده شده است که طبیعت واقتضاى آنها حسن ظن پیدا کردنست. چون صفت حیاء و امانت و صیانت و صدق. زیرا مقتضاى حیاء حسن نظر و خوش‌گمانى، و شرم پیدا کردن از بدبینى و بدگمانى است. و همچنین امانت داشتن و امن خاطر که بر خلاف خیانت و تعدى بر حقوق دیگران است. و درستى و راستى باطنى نیز خواهان صفا و صمیمیت بوده و مخالف کردار و گفتار و پندار نادرست باشد، و همچنین است صفت حفظ و نگهدارى خود از معایب و نواقص و نقاط ضعف.
رسول اکرم (ص) فرموده است: در بارۀ برادران دینى خودتان گمان نیکو داشته باشید تا دلهاى شما صفا و طهارت پیدا کند. و ابى بن کعب گفت:
چون یکى از برادران دینى خودتان را در یک حالت ناپسندیده یا بر عملى مکروه دیدید، تا هفتاد مرتبه رفتار او را تأویل به خوبى و حمل بر معناى مطلوب بکنید، و اگر بعد از این تأویل باز دلهاى شما آرامش پیدا نکرد البته نفس‌هاى خودتان را ملامت و سرزنش کنید که نتوانستید خصلتى را که از یک فرد مسلمانى دیدید و تا هفتاد مرتبه جاى تأویل داشت، پرده پوشى کرده و او را معذور بدارید، پس شما با این نفس مضطرب سزاوارتر به ملامت هستید.
شرح
خوش‌گمانى نتیجۀ مهذب بودن دل از صفات رذیله، و آرایش آن با صفات حمیده است، و بدون این دو مقدمه هرگز امکان پذیر نیست. قلبى که صفت بخل یا حسد یا کبر یا عجب یا علاقه به دنیا و تمایلات نفسانى در آن رسوخ کرده است چگونه امکان دارد که نسبت به دیگران خوش بین و خیر خواه و با محبت بوده، و خیر و سعادت و نفع و بزرگى آنان را بخواهد. و همچنین در مقام تحقق حقیقت خوش‌گمانى و خیر خواهى لازمست قلب انسان پاک و خاضع و علاقه‌مند به روحانیت و مؤمن به خدا و با تقوى باشد، تا به راحتى و اختیار بتواند حالت خضوع و تواضع و محبت پیدا کرده، و خود را از مشتهیات نفسانى و هوسرانى و خواسته‌هاى نامطلوب جلوگیرى و نگهدارى نموده، و در مقابل بندگان پروردگار متعال خیر خواه و با محبت باشد. از کوزه تراود آنچه در او است-الاناء یترشح بما فیه. در این صورت است که قلب انسان به آسانى حاضر نیست اعمال برادر دینى خود وبلکه رفتار فردى از مخلوق خدا را حمل بر فساد کرده، و تا ممکن است روى اقتضاى طبع سلیم و قلب مهذب خود تأویل به صحت خواهد کرد. پس حمل به فساد، در مرتبۀ اول علامت ضعف و تیرگى دل و آلودگى خاطر خود شخص است، و باید خود او در مورد ملامت قرار بگیرد. و عدد هفتاد موضوعیتى ندارد، و مقصود ذکر عدد کثیر است.
ما نگوییم بد و میل به ناحق نکنیم
جامۀ کس سیه و دلق خود ازرق نکنیم
عیب درویش و توانگر به کم و بیش بد است
کار بد مصلحت آنست که مطلق نکنیم
گر بدى گفت حسودى و رفیقى رنجید
گو تو خوش باش که ما گوش به احمق نکنیم
حافظ ار خصم خطا گفت نگیریم بر او
ور به حق گفت جدل با سخن حق نکنیم
قسمت دوم از متن:
أوحى اللّٰه تبارک و تعالى الى داود علیه السلام: ذکر عبادى من آلائى (آلائى) و نعمائى، فإنهم لم یروا منى الا الحسن الجمیل، لئلا یظنوا فی الباقى الا مثل الذى سلف منى الیهم. و حسن الظن یدعو الى حسن العبادة. و المغرور یتمادى فی المعصیة و یتمنى المغفرة. و لا یکون محسن (یحسن، حسن) الظن فی خلق اللّٰه الا المطیع له یرجو ثوابه و یخاف عقابه. قال رسول اللّٰه (ص) یحکى عن ربه: أنا عند حسن ظن عبدى بى، یا محمد فمن زاغ عن وفاء حقیقة موجبات ظنه بربه فقد أعظم الحجة على نفسه، و کان من المخدوعین فی أسر هواه
ترجمه
وحى کرد خداوند متعال به حضرت داود نبى علیه السلام که: تذکر بده بندگان مرا از نعمت‌هاى ظاهرى و باطنى من که شامل حال آنهاست، زیرا آنان در طول زندگى خودشان چیزى غیر از احسان و نیکویى از من ندیده‌اند، تا براى آینده و جهان دیگر نیز چیزى را غیر از احسان و خوبى از جانب من منتظر نباشند. و حسن ظن داشتن به پروردگار متعال مقتضى آنست که انسان در مقابل احسان و نعمت‌هاى او بیشتر سپاسگزارى و عبادت کند. و مقتضاى فریب خوردن از نفس و مغرور شدن به خود آنست که انسان از پروردگار منعم خود غفلت کرده، و از عصیان و خلاف او خوددارى ننموده، و در عین حال توقع آمرزش و رحمت و مغفرت او را داشته باشد. البته این معنى از مفهوم حسن ظن داشتن بیرون است. زیرا حسن ظن دارنده آن کسى است که: خود را در مقابل انتظار و توقع و امید احسان و نیکویى و نعمت و رحمت حق، به اطاعت او و انجام وظائف بندگى و سپاسگزارى وابدارد، و در عین حالى که حسن ظن دارد پیوسته از عذاب و قهر الهى و از عصیان و خلاف ترسناک است.
وحى کرد خداوند متعال به حضرت داود نبى علیه السلام که: تذکر بده بندگان مرا از نعمت‌هاى ظاهرى و باطنى من که شامل حال آنهاست، زیرا آنان در طول زندگى خودشان چیزى غیر از احسان و نیکویى از من ندیده‌اند، تا براى آینده و جهان دیگر نیز چیزى را غیر از احسان و خوبى از جانب من منتظر نباشند. و حسن ظن داشتن به پروردگار متعال مقتضى آنست که انسان در مقابل احسان و نعمت‌هاى او بیشتر سپاسگزارى و عبادت کند. و مقتضاى فریب خوردن از نفس و مغرور شدن به خود آنست که انسان از پروردگار منعم خود غفلت کرده، و از عصیان و خلاف او خوددارى ننموده، و در عین حال توقع آمرزش و رحمت و مغفرت او را داشته باشد. البته این معنى از مفهوم حسن ظن داشتن بیرون است. زیرا حسن ظن دارنده آن کسى است که: خود را در مقابل انتظار و توقع و امید احسان و نیکویى و نعمت و رحمت حق، به اطاعت او و انجام وظائف بندگى و سپاسگزارى وابدارد، و در عین حالى که حسن ظن دارد پیوسته از عذاب و قهر الهى و از عصیان و خلاف ترسناک است.
حضرت رسول اکرم (ص) از قول پروردگار متعال حکایت مى‌کند که:
من همراه حسن ظن بندۀ خود هستم که در بارۀ من دارد، و مطابق گمان نیکوى او با او عمل مى‌کنم، و هر گاه کسى به مقتضاى حسن ظن خود عمل نکرده، و از وفا کردن به لوازم گمان خود کوتاهى نمود، هر آینه بر ضرر خود قدم برداشته، و بر خلاف دعوى و اظهار خود سلوک کرده، و حجت و دلیل بر ضرر او قائم شده، و از جمله افرادى خواهد بود که فریب خورده و پیروى هوى و غفلت و هوس نموده‌اند.
شرح
باید توجه داشت که: نبودن حسن ظن اگر تنها نبود آن باشد، علامت غفلت و جهالت و توقف و نبود معرفت است. و اگر موجب ثبوت طرف مقابل آن، یعنى سوء ظن باشد، مستلزم کفر و عناد و خلاف خواهد بود. پس حسن ظن نداشتن، گذشته از اینکه علامت کدورت خاطر و آلودگى دل و تیرگى باطن است، نشانۀ معرفت نداشتن به صفات جمیله و خویهاى حمیده و مقام جلال و جمال و عظمت پروردگار متعال است. و شخصى که سوء ظن پیدا مى‌کند، با انکار مقامات عظمت و اوصاف برجسته و نورانى پروردگار جهان، ظهورات رحمت و مغفرت و تجلیات نعمت و لطف و احسان او را نیز ندیده گرفته، و آثار جود و کرم و رحمانیت و عطوفت او را نیز انکار و رد مى‌کند. و اما لوازم و آثار حسن ظن: عبارتست از حصول اطمینان و اعتماد و توکل و رضا و تفویض و ایمان و صبر و سایر آثار ایمانى.
تو مگو ما را بدان شه بار نیست
با کریمان کارها دشوار نیست
بعد نومیدى بسى امیدها است
از پس ظلمت بسى خورشیدها است
حسن ظن است و امید حق تو را
که تو را گوید به هر دم بر ترا
من همراه حسن ظن بندۀ خود هستم که در بارۀ من دارد، و مطابق گمان نیکوى او با او عمل مى‌کنم، و هر گاه کسى به مقتضاى حسن ظن خود عمل نکرده، و از وفا کردن به لوازم گمان خود کوتاهى نمود، هر آینه بر ضرر خود قدم برداشته، و بر خلاف دعوى و اظهار خود سلوک کرده، و حجت و دلیل بر ضرر او قائم شده، و از جمله افرادى خواهد بود که فریب خورده و پیروى هوى و غفلت و هوس نموده‌اند.
شرح
باید توجه داشت که: نبودن حسن ظن اگر تنها نبود آن باشد، علامت غفلت و جهالت و توقف و نبود معرفت است. و اگر موجب ثبوت طرف مقابل آن، یعنى سوء ظن باشد، مستلزم کفر و عناد و خلاف خواهد بود. پس حسن ظن نداشتن، گذشته از اینکه علامت کدورت خاطر و آلودگى دل و تیرگى باطن است، نشانۀ معرفت نداشتن به صفات جمیله و خویهاى حمیده و مقام جلال و جمال و عظمت پروردگار متعال است. و شخصى که سوء ظن پیدا مى‌کند، با انکار مقامات عظمت و اوصاف برجسته و نورانى پروردگار جهان، ظهورات رحمت و مغفرت و تجلیات نعمت و لطف و احسان او را نیز ندیده گرفته، و آثار جود و کرم و رحمانیت و عطوفت او را نیز انکار و رد مى‌کند. و اما لوازم و آثار حسن ظن: عبارتست از حصول اطمینان و اعتماد و توکل و رضا و تفویض و ایمان و صبر و سایر آثار ایمانى.
تو مگو ما را بدان شه بار نیست
با کریمان کارها دشوار نیست
بعد نومیدى بسى امیدها است
از پس ظلمت بسى خورشیدها است
حسن ظن است و امید حق تو را
که تو را گوید به هر دم بر ترا
فاطمه